Przypadkowa utrata czy uszkodzenie rzeczy należących do pracodawcy, celowe działanie na niekorzyść pracodawcy, wyrządzenie szkody klientom – wszystkie takie sytuacje, i szereg innych, mogą rodzić po stronie pracodawcy roszczenia wobec pracowników. Kiedy pracownik odpowie materialnie za szkodę w majątku pracodawcy?
Kodeks pracy ustanawia dwa rodzaje odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną przez niego przy wykonywaniu obowiązków pracowniczych. Pierwszym z nich jest uregulowana w art. 114 – 122 Kodeksu ogólna odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy. Art. 124 – 127 dotyczą natomiast odpowiedzialności za mienie powierzone pracownikowi.
Ogólna odpowiedzialność materialna pracownika
W pierwszym przypadku odpowiedzialność pracownika opiera się na zasadzie winy za szkodę powstałą wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Obowiązek udowodnienia zarówno winy pracownika, jak i tego, że zawinione zachowanie pracownika było przyczyną powstania szkody, ciąży wówczas na pracodawcy.
Inaczej niż w przypadku odpowiedzialności na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego, pracownik, o ile nie wyrządził szkody umyślnie, odpowiada w tym reżimie tylko za rzeczywiście poniesioną stratę. Poza tym zakresem pozostają potencjalne, utracone przez pracodawcę korzyści. Oznacza to, że przykładowo pracownik, który przypadkowo uszkodził maszynę w zakładzie produkcyjnym, odpowie za koszty jej naprawy, ale już nie za to, że jego pracodawca w wyniku awarii wyprodukował i sprzedał mniejszą ilość towaru, niż mógł się spodziewać.
Poza szkodą wyrządzoną bezpośrednio pracodawcy, pracownik może też spowodować powstanie szkód na osobie i w majątku osób trzecich. Jeśli tak się stanie i przy wykonywaniu swoich obowiązków pracownik wyrządzi szkodę osobie trzeciej, odpowiedzialny wobec poszkodowanego będzie wyłącznie sam pracodawca. Po naprawieniu szkody może on jednak dochodzić zrekompensowania wydatków poniesionych na rzecz osoby trzeciej i zwrócić się z roszczeniem regresowym wobec pracownika.
Niezależnie od tego, czy szkoda powstała bezpośrednio w majątku pracodawcy, czy dochodzi on zwrotu odszkodowania wypłaconego osobie trzeciej, odpowiedzialność pracownika jest ograniczona kwotowo, gdy wyrządził on szkodę nieumyślnie. W takim przypadku będzie on odpowiadał wobec pracodawcy co najwyżej do wysokości trzykrotności swojego miesięcznego wynagrodzenia. Przy obliczaniu tej kwoty znaczenie ma wynagrodzenie przysługujące pracownikowi w dniu wyrządzenia szkody, liczone według zasad obowiązujących przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop. Jeśli pracownik wyrządził szkodę umyślnie, to ograniczenie nie ma zastosowania i jest on odpowiedzialny wobec pracodawcy do pełnej wysokości szkody – w grę wchodzą zarówno poniesione straty, jak i utracone korzyści.
Odpowiedzialność za mienie powierzone
Również w pełnej wysokości odpowie pracownik za szkodę w tzw. mieniu powierzonym. Kodeks pracy jako przykłady takiego mienia wymienia m. in. pieniądze, narzędzia i odzież oraz obuwie robocze, ale nie jest to wyliczenie wyczerpujące. Mieniem powierzonym będą po prostu wszystkie rzeczy, które pracodawca powierzył pracownikowi z obowiązkiem zwrotu albo późniejszego wyliczenia się. Do przyjęcia, że mienie powierzono prawidłowo, konieczna jest wyrażona wprost albo pośrednio (np. wynikająca z charakteru wykonywanej pracy) zgoda pracownika na przyjęcie odpowiedzialności za powierzone mienie.
W przypadku szkody w mieniu powierzonym pracownik nie tylko jest odpowiedzialny w pełnej wysokości, ale też jego wina w spowodowaniu szkody jest objęta domniemaniem. Przy dochodzeniu roszczeń w związku ze szkodą w mieniu powierzonym wystarczy więc, by pracodawca wykazał, że prawidłowo powierzył pracownikowi mienie, a następnie w mieniu tym powstała szkoda. To do pracownika należy wskazanie ewentualnych dowodów, że szkoda powstała z przyczyn od niego niezależnych i może się on zwolnić z odpowiedzialności tylko, gdy to wykaże.
Odpowiedzialność za powierzone mienie może również przyjąć wspólnie większa liczba pracowników. Podstawą wspólnej odpowiedzialności musi być pisemna umowa między pracownikami a pracodawcą o współodpowiedzialności materialnej. Na jej podstawie pracownicy odpowiadają za szkody w powierzonym im mieniu w częściach określonych w umowie, chyba że zostanie wykazane, że za szkodę odpowiada tylko część pracowników – wówczas odpowiedzialni są wyłącznie sprawcy szkody.
Odpowiedzialność pracownika za szkody powstałe w związku z porzuceniem pracy
Szkoda dla pracodawcy może powstać nie tylko wskutek działań podejmowanych przez pracownika podczas wykonywania pracy, ale również w wyniku porzucenia pracy przez pracownika. Takie porzucenie może powodować przestoje, trudności organizacyjne czy opóźnienia w procesach gospodarczych. Z pracownikiem, który bez usprawiedliwienia przestaje świadczyć pracę, pracodawca może na podstawie art. 52 § 1 Kodeksu pracy rozwiązać umowę o pracę bez okresu wypowiedzenia. Uzasadnieniem rozwiązania umowy będzie ciężkie naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych.
Poza rozwiązaniem umowy o pracę pracodawca może też dochodzić od pracownika naprawienia szkód powstałych w wyniku porzucenia przez niego pracy na zasadach opisanych wyżej. W przypadku szkody, która powstała w mieniu powierzonym wystarczy więc, by pracodawca wykazał zaistnienie szkody i fakt wcześniejszego powierzenia mienia pracownikowi, natomiast w pozostałych przypadkach – pracodawca będzie też musiał udowodnić, że szkoda powstała w następstwie zaprzestania wykonywania przez pracownika pracy oraz że pracownik przestał świadczyć pracę z własnej winy.
Ponadto, Sąd Najwyższy w wyroku z 9.08.2011 r. o sygnaturze I BP 3/11 stwierdził, że pracodawca może dochodzić naprawienia szkody powstałej w wyniku rozwiązania z pracownikiem umowy spowodowanego ciężkim naruszeniem obowiązków pracowniczych. Podstawą takich roszczeń byłyby już zdaniem Sądu przepisy Kodeksu cywilnego, nie Kodeksu pracy. SN dopuścił więc dochodzenie odszkodowania od pracownika nie tylko za skutki naruszenia przez niego obowiązków (np. w postaci porzucenia pracy), ale i za następstwa rozwiązania z pracownikiem umowy o pracę w konsekwencji ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych.
Przedawnienie roszczeń wobec pracownika
Roszczenia pracodawcy z tytułu nieumyślnie wyrządzonych przez pracownika szkód ulegają przedawnieniu z upływem roku od dnia, w którym pracodawca powziął wiadomość o wyrządzeniu przez pracownika szkody, nie później jednak niż z upływem 3 lat od jej wyrządzenia.
Gdy szkoda zostanie wyrządzona umyślnie, do roszczeń pracodawcy mają zastosowanie przepisy dotyczące przedawnienia roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym z art. 442¹ Kodeksu cywilnego. Przedawnienie nastąpi więc wtedy z upływem trzech lat od dnia, w którym pracodawca dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Termin ten nie może być jednak dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wyrządzające szkodę. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy szkoda wynikła ze zbrodni lub występku. Wówczas roszczenie pracodawcy zawsze przedawni się z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa.
Paweł Kubicki
KancelariaSWB Sp.P.
Stażysta