Władza rodzicielska to nic innego jak sprawowanie pieczy nad dzieckiem i dbanie o jego dobro. Przysługuje ona obojgu rodzicom i trwa aż do osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad dzieckiem i jego majątkiem oraz do wychowywania dziecka z poszanowaniem jego godności i praw. Ponadto rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską – reprezentują dziecko.
Nadrzędnym celem każdego rodzica jest (powinno być) dobro dziecka. Zasada ta jest również fundamentalną wartością prawa rodzinnego, w szczególności jest uwzględniana przy rozstrzygnięciach sądów w zakresie dotyczącym małoletnich. Pojęcie to ma charakter nieostry i ocenny co oznacza, że podlega indywidualnemu badaniu w konkretnych okolicznościach danej sytuacji. Niemniej w doktrynie i orzecznictwie podkreśla się, iż dobro dziecka powinno być rozumiane szeroko. Stąd przy jego ocenie należy uwzględnić zarówno czynniki obiektywne (np. wiek i płeć dziecka, cechy charakterologiczne rodziców, stosunek rodziców do dziecka, do siebie), jak również subiektywne (np. wrażliwość dziecka, więzi rodziców i dzieci, poczucie bezpieczeństwa dziecka). Dobro dziecka wymaga zatem starań rodziców o zapewnienie dziecku zdrowia fizycznego i psychicznego, właściwe ukształtowanie jego charakteru i przygotowanie do życia społecznego.
Zwykle władzę rodzicielską sprawuje oboje rodziców dziecka. Zdarzają się jednak sytuacje, w których rodzic (rodzice) nie interesuje się dzieckiem, jego życiem, nie bierze w nim czynnego udziału czy stosuje wobec dziecka przemoc. Wówczas sąd może ograniczyć, zawiesić a nawet pozbawić władzy rodzicielskiej jednego z rodziców lub obojga.
Decyzja o pozbawieniu rodzica (rodziców) władzy rodzicielskiej jest zawsze ostatecznością, zwłaszcza gdy inne środki ochrony dziecka nie przyniosły rezultatu (ograniczenie lub zawieszenie władzy rodzicielskiej). Dlatego sąd ingerując w sferę praw rodzicielskich winien rozważyć wszelkie okoliczności sprawy aby zapewnić jak najlepszą ochronę interesów dziecka.
Zgodnie z art. 11 krio do przesłanek pozbawienia władzy rodzicielskiej należą:
- Trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej
- Nadużycie władzy rodzicielskiej
- Rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dziecka
- Nieustanie przyczyn umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej mimo udzielonej rodzicom pomocy, w szczególności trwałe nieinteresowanie się dzieckiem
W przypadku trzech pierwszych przesłanek sąd opiekuńczy ma obowiązek pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej. Natomiast, gdy mamy do czynienia z czwartą przesłanką, sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej.
Czym jest trwała przeszkoda w wykonywaniu władzy rodzicielskiej?
Jest to przeszkoda, która będzie trwała przez długi czas, niedający się ustalić albo możliwy do przewidzenia, ale obejmujący dłuższy czas np. pobyt rodzica w więzieniu, poważna choroba rodzica, wyjazd na stałe poza granice kraju, zaginięcie rodzica, brak zainteresowania sprawami dziecka.
Natomiast nadużycie władzy rodzicielskiej oraz rażące zaniedbanie obowiązków rodziców względem dzieci sprowadzają się do zawinionego naruszania obowiązków rodzicielskich. Jako przykład należy wymienić m.in. głodzenie, porzucenie dziecka, niepłacenie alimentów, stosowanie przemocy fizycznej lub psychicznej, wykorzystywanie seksualne dziecka, nadużywanie alkoholu, zmuszanie dziecka do pracy, która wykracza ponad jego siły i możliwości, a nawet wychowywanie dziecka we wrogości wobec drugiego rodzica.
Aby pozbawić rodzica (rodziców) władzy rodzicielskiej, zaniedbania obowiązków względem dziecka muszą być ocenione przez sąd jako rażące, czyli poważne zaniedbania bądź zaniedbania o mniejszej wadze, ale które nabierają cech niepoprawności i uporczywości. Chodzi zatem o zaniedbania uporczywe, niepoprawne nacechowane złą wolą. Tym samym zaniedbania o mniejszym ciężarze, nieposiadające takich cech, uzasadniają wydanie odpowiednich zarządzeń przewidzianych w art. 109 k.r.o. np. poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego, zobowiązać rodziców oraz dziecko do pracy z asystentem rodziny czy skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego.
W praktyce do najczęściej spotykanych sytuacji skutkujących pozbawieniem władzy rodzicielskiej, należy brak kontaktu z dzieckiem ze strony rodzica połączony z bezskutecznością postępowania egzekucyjnego w przedmiocie alimentów. Często przesłanką pozbawienia władzy rodzicielskiej są również problemy dotyczące porozumienia między rodzicami w przypadkach takich, jak konieczność zapisu dziecka do przedszkola czy szkoły, wyrażenia zgody na leczenie bądź zabieg medyczny czy też złożenie wniosku o wydanie dokumentu paszportowego. Jednak, jak wskazano powyżej muszą być one nacechowane uporczywością.
Wniosek o pozbawienie praw rodzicielskich jednego lub obojga rodziców może złożyć każdy, kto wie, że dziecku wyrządzana jest krzywda. Może to być ojciec lub matka dziecka, dziadkowie, szkoła czy inne instytucje edukacyjne, kurator sądowy, policja, instytucje edukacyjne, władze lokalne, opieka społeczna i inne jednostki opiekujące się dzieckiem. Wniosek składa się w sądzie opiekuńczym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania dziecka.
Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej traci możliwość uczestniczenia w wychowaniu dziecka. Oznacza to, że nie może podejmować decyzji dotyczących przyszłości dziecka w zakresie edukacji dziecka, jego wychowania, podróży, zarządzania jego majątkiem, a nawet leczenia w przypadku choroby dziecka.
Warto pamiętać, iż rodzice pozbawieni władzy rodzicielskiej nie tracą prawa do kontaktów z dzieckiem. Sąd może ich zakazać jedynie w sytuacji, w której kontakt ten zagraża życiu, zdrowiu, bezpieczeństwu lub wpływa demoralizująco na dziecko.
Podkreślić należy, że władza rodzicielska nie jest utożsamiana z obowiązkiem ponoszenia kosztów utrzymania dziecka i jego wychowania. Dlatego też pozbawienie władzy rodzicielskiej nie zwalnia rodzica z obowiązku płacenia alimentów, co większość osób błędnie zakłada. Relacja między pozbawieniem władzy rodzicielskiej a alimentacją będzie przedmiotem odrębnego artykułu.
Katarzyna Bednarska
Absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Tytuł magistra prawa uzyskała broniąc pracy magisterskiej z zakresu postępowania karnego. Aplikację radcowską ukończyła przy Okręgowej Izbie Radców Prawnych w Łodzi.