Zniszczenie zabytku na gruncie art. 108 ust. 1 ustawy prawo o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz praktyka orzecznicza w zakresie stosowanych kar

Przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku obecnie opisane ustawą z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz U. z 2003 roku Nr 162 poz. 1568 z późn. zm., dalej jako „u.o.z.”), w polskim systemie prawnym w różnych redakcjach istnieje z przerwami od 1918 roku. Artykuł dotyczy obecnego brzmienia przepisu art. 108 u.o.z. mówiącego o odpowiedzialności karnej za zniszczenie lub uszkodzenie zabytku, skupiając się na definicji zniszczenia lub uszkodzenia zabytku, analizy czy umieszczenie napisu na budynku może zostać uznane za zniszczenie lub uszkodzenie zabytku, a także praktyki orzeczniczej w zakresie wymiaru kary za przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku.

            Przedmiotem ochrony przepisu art. 108 ust. 1 oraz ust. 2 u.o.z. jest całość i nienaruszalność zabytku oraz zachowanie zabytku w niepogorszonym stanie^[i]. Celem tego przepisu nie jest ochrona mienia, nie ma jednak wątpliwości, że zabytek często może przedstawiać jakąś wartość majątkową, więc pośrednio przepis ten za przedmiot ochrony stawia również mienie^[ii], chociaż wystąpienie przestępstwa nie jest uzależnione od wartości szkody.

            Przestępstwo opisane art. 108 u.o.z. dla swojego bytu wymaga wystąpienia skutku^[iii]. Oznacza to, że aby sprawca podlegał odpowiedzialności karnej musi nastąpić zniszczenie lub uszkodzenie zabytku. Pogłębionej analizy wymaga jednak ustalenie, kiedy można mówić o zniszczeniu zabytku, a także kiedy dochodzi do uszkodzenia zabytku. Samo rozróżnienie zniszczenia od uszkodzenia zabytku dostarcza pewnych trudności. Ustawodawca zaniechał przedstawienia, co rozumie poprzez zniszczenie zabytku oraz co oznacza na gruncie przepisu art. 108 u.o.z. uszkodzenie zabytku. Celem dokonania analizy pojęć konieczne jest odwołanie się do słownikowych znaczeń słów „uszkodzić” oraz „zniszczyć”, a także do dorobku doktryny i orzecznictwa.

Zgodnie ze znaczeniem językowym słowo „zniszczyć” może oznaczać, że stan danego obiektu uległ pogorszeniu, także że przedmiot uczyniono niezdatnym do użytku, może oznaczać również czynność, która doprowadziła do unicestwienia rzeczy^[iv]. Na przykładzie przestępstwa zniszczenia cudzej rzeczy ruchomej z art. 288 § 1 k.k. przyjmuje się, że zniszczenie polega na unicestwieniu rzeczy lub na takim jej uszkodzeniu, że straciła cechy określające jako dany przedmiot^[v]. Zniszczenie rzeczy z art. 288 § 1 k.k. może także polegać na naruszeniu fizyczności obiektu w taki sposób, że nie można używać go zgodnie z jego przeznaczeniem^[vi]. Na gruncie Ustawy o ochronie dóbr kultury i muzeach z dnia 15 lutego 1962 roku (Dz. U. z 1999 roku nr 98, poz. 1150 tekst jedn.) uchylonej przez wejście w życie obecnie obowiązującej u.o.z. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 24 czerwca 1993 roku w sprawie za sygn. akt III KRN 98/93 wskazał, że zniszczenie zabytku przybiera postać uszkodzenia, gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe^[vii]. Taka definicja „zniszczenia” nie niweluje trudności w rozgraniczeniu czym jest zniszczenie, a czym uszkodzenie^[viii].

„Uszkodzić”, zgodnie ze słownikiem języka polskiego, może oznaczać, że w przedmiocie powstał niewielki mankament^[ix], jednak pojawiają się opinie, że w przypadku uszkodzenia zabytku, jego przywrócenie do stanu poprzedniego prawie zawsze nie jest możliwe^[x]. Uszkodzenie, pomimo naruszenia materii, nie prowadzi jednak do zniszczenia zabytku ani nie pozbawia go jego właściwości^[xi]. Na gruncie art. 288 § 1 k.k. wskazuje się, że uszkodzenie rzeczy zachodzi, gdy poddano ją takiemu działaniu, który zmienia rzecz w taki sposób, że nie można wykorzystywać jej zgodnie z jej przeznaczeniem, trwale bądź czasowo^[xii]. Jednak dla stwierdzenia, że do uszkodzenia zabytku doszło należy wykazać, że doszło do ingerencję w konstrukcję rzeczy. W literaturze podkreśla się, że zniszczenie rzeczy jest jej uszkodzeniem w wyższym stopniu, co prowadzi do wniosku, że w obu wypadkach, tak uszkodzenia jak i zniszczenia sprawca dopuszcza się ingerencji w struktury fizyczne obiektu, a jedynym rozróżnieniem bywa stopień natężenia działania sprawcy^[xiii]. 

Nasuwa się pytanie jak wobec powyższego można skategoryzować czynność tworzenia napisów lub rysunków na murach, czy mona traktować ją jako zniszczenie bądź uszkodzenie zabytku. Podobne zagadnienie było przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego w wyroku z dnia 13 marca 1984 roku w sprawie o sygnaturze akt VI KZP 48/83 dotyczącej umieszczenia napisu na miejscu do tego niewyznaczonym, nie będącym jednak zabytkiem. Sąd Najwyższy wskazał, że umieszczane napisów na miejscu do tego niewyznaczonym może stanowić uszkodzenie mienia, gdy doszło do obniżenia jego wartości, tak materialnej jak i użytkowej, a usunięcie tego uszczerbku spowodowałoby naruszenie substancji rzeczy, inne wypadki natomiast świadczą o wykroczeniu, a nie przestępstwie^[xiv]. W wypadku, gdyby napis umieszczono na obiekcie zabytkowym istniałaby możliwość pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności na podstawie art. 108 u.o.z., ale umieszczenie napisu lub rysunku na zabytku nie zawsze prowadzi do jego zniszczenia lub uszkodzenia. Podkreślenia wymaga, że aby zostać pociągniętym do odpowiedzialności za zniszczenie lub uszkodzenie zabytku w oparciu o art. 108 u.o.z. musi występować ingerencja w materię obiektu. Pojawiają się głosy, że ustawodawca właściwie nie przewidział problemu graffiti umieszczanego na zabytkowych obiektach, ponieważ stosując przepisy u.o.z. w tym art. 108 u.o.z. pojawiają się wątpliwości co do odpowiedniej kwalifikacji prawnej czynu, ponieważ graffiti nie uszkadza zabytku w sposób trwały^[xv].

Interesującym zagadnieniem wydaje się w sytuacji samego graffiti możliwości wystąpienia pozaustawowego kontratypu sztuki, który występuje, gdy sztuka nie może być tworzona bez naruszenia prawa^[xvi]. Można napotkać się na stanowisko, że w polskim prawie karnym niepotrzebny jest kontratyp o takim przedmiocie, negując jego występowanie^[xvii]. W zakresie rozważań nad możliwością uchylenia bezprawności czynu z art. 108 u.o.z. poprzez zastosowanie wskazanego kontratypu sztuki należy zaznaczyć, że jak w przypadku innych kontratypów, występować będzie kolizja dóbr prawnie chronionych^[xviii]. Miałoby to miejsce w sytuacji, gdy artysta popełnia przestępstwo w związku ze swoją działalnością artystyczną, jednak w tym konkretnym wypadku swoboda działalności artystycznej przedstawia wyższą wartość niż dobro chronione przepisem karnym, który narusza swoim działaniem^[xix]. Każdorazowo należałoby przeanalizować, które dobro prawne podlega większej ochronie prawnej.

Czyn zabroniony art. 108 ust. 1 u.o.z. zagrożony jest karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Na podstawie art. 108 ust. 3 u.o.z. sąd obligatoryjnie zasądza nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków w wysokości do wartości zniszczonego zabytku w związku ze skazaniem za przestępstwo zniszczenia zabytku, natomiast, zgodnie z art. 108 ust. 4 u.o.z. za uszkodzenie zabytku sąd orzeka obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, a gdyby nie było to możliwe, nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków do wysokości wartości uszkodzenia zabytku. 

Zgodnie z art. 108 ust. 2 u.o.z. sprawca działający nieumyślnie podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Sąd w wyniku nieumyślnego zniszczenia lub uszkodzenia zabytku może na podstawie art. 108 ust. 5 u.o.z. orzec nawiązkę na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Zabytków w wysokości od trzykrotnego do trzydziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia.

Zwrócić należy uwagę na statystki związane z wymiarem kar orzekanych w oparciu o art., 108 u.o.z. Biorąc z podstawę statystki z okresu od wejścia w życie u.o.z. do 2016 roku jednym z bardziej obfitych w wyroki skazujące wydane w oparciu o art. 108 ust. 1 u.o.z. był rok 2014, ponieważ wydano wtedy trzydzieści trzy wyroki. Tylko jeden wyrok nakładał na sprawcę karę grzywny o równowartości ponad pięciu tysięcy złotych. Również w 2014 roku sześciu osób orzeczona została kara ograniczenia wolności, w różnym wymiarze, jednak wszyscy musieli wykonać pracę na cel użyteczny społecznie. Co więcej, według statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości karę pozbawienia wolności w roku 2014 wymierzono wobec dwudziestu sześciu osób, w tym dwie na karę bezwzględnego pozbawienia wolności, gdzie w obu przypadkach orzeczono karę trzech miesięcy pozbawienia wolności. Najwyższym wymiarem kary jaki orzeczono za przestępstwo z art. 108 ust. 1 u.o.z. była kara dwóch lat pozbawienia wolności, jednak za każdym razem zawieszona na okres próby. Trzy razy orzeczono karę grzywny obok kary pozbawienia wolności. W statystycznym okresie można uznać za regułę wymierzanie kar nieizolacyjnych, kary pozbawienia wolości w zawieszeniu na okres próby.  

W tym miejscu w zakresie stosowania przepisu art. 108 ust. 1 u.o.z. i reguły łagodnego wymiaru kary za zniszczenie zabytku należy przywołać argument anegdotyczny. W 2011 inwestor wyburzył znajdującą się w gminnej ewidencji zabytków Willę Langego w Łodzi wybudowaną w 1915 roku. W postępowaniu karnym uznano inwestora winnym czynu wypełniającego znamiona z art. 108 ust. 1 u.o.z. w zw. z art. 90 ustawy Prawo budowlane w zw. z art. 11 § 2 k.k. Sąd I instancji orzekł wobec inwestora karę jednego roku pozbawienia wolności w zawieszeniu na 3 lata okresu próby^[xx]. W innej sprawie, jednak również o materii zniszczenia zabytku, gdzie za zniszczenie w dniu 14 września 2012 roku zabytku – zajezdni tramwajowej, wpisanej do gminnego rejestru zabytków, bez uzgodnienia rozbiórki z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, Sąd Rejonowy dla Łodzi-Widzewa w Łodzi wyrokiem z dnia 26 czerwca 2015 roku, sygn. akt IV K 224/13 podtrzymanym przez Sąd Okręgowy w Łodzi w dniu 11 maja 2016 roku sygn. akt V Ka 1591/15, uznał inwestora winnym czynu zniszczenia zabytku wypełniającego dyspozycję art. 108 ust. 1 u.o.z. i wymierzył mu karę 1 roku pozbawienia wolności warunkowo zawieszając jej wykonanie na okres próby lat 3, karę grzywny 50 stawek po 100 zł, czyli 5.000 zł oraz nawiązkę na rzecz Towarzystwa Ochrony Zabytków w kwocie 20.000 zł^[xxi]. 

W zakresie aktualnej praktyki orzeczniczej w zakresie umieszczania napisów i rysunków na zabytkach wskazać można na dwa orzeczenia:

• Wyrokiem Sądu Rejonowego w Toruniu w sprawie za sygn. akt II K 1435/21 sprawcom uszkodzenia zabytku poprzez pomalowanie farbą w sprayu: kilku elewacji budynków oraz drzwi wejściowych kamienicy, witryny lokalu w kamienicy wpisanych do rejestru zabytków, a także zabytkowego muru ceglanego pochodzącego z XIX wieku, które to czynu zakwalifikowane zostały jako przestępstwo z art. 288 § 1 k.k. w zbiegu z art. 108 ust. 1 u.o.z. wymierzono kary po 10 miesięcy ograniczenia wolności, polegające na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 25 godzin w stosunku miesięcznym, nałożono również obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego poprzez naprawienie uszkodzonych zabytków, naprawienie szkody poprzez zapłatę kwot na rzecz pokrzywdzonych^[xxii],
• Wyrokiem Sądu Rejonowego w Chorzowie z dnia 22 maja 2018 roku w sprawie za sygn. akt II K 130/18 uznano, że czyn polegający na umieszczeniu napisu za pomocą farby w spreyu zawierającego litery i nieprzyzwoite słowa nawiązujące do klubu sportowego, w miejscu publicznym do tego nie przeznaczonym, którym była ściana budynku będącego zabytkiem, wyczerpał znamiona wykroczenia z art. 63a § 1 k.w. w zw. z art. 9 § 1 k.w. Sąd wymierzył sprawcom karę 1 miesiąca ograniczenia wolności polegającą na obowiązku wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 40 godzin w stosunku miesięcznym. W uzasadnieniu tego rozstrzygnięcia sąd pochylił się nad kwestią graffiti, a ingerencją w materię zabytku uznając za stanowiskiem doktryny oraz wypracowanym orzecznictwem jak i materiałem dowodowym w przedmiotowej sprawie zgromadzonym, m. in. wskazaniem Miejskiego Konserwatora Zabytków, że napis można usunąć poprzez jego zamalowanie oraz pokrycie elewacji farbą tzw. antygraffiti, że ani umieszczenie napisu na ścianie budynku, ani jego usunięcie nie doprowadzi do ingerencji w strukturę zabytku, co za tym idzie nie doszło do zniszczenia ani uszkodzenia zabytku. Wobec tego sąd stwierdził, że podlegają odpowiedzialności karnej określonej przepisem art. 108 ust. 1 u.o.z.. Sąd stwierdził, że czyn przypisany sprawcom stanowił wykroczenie określone art. 63a § 1 k.w. tj. umieszczenie w miejscu do tego nieprzeznaczonym napisu bez zgody zarządzającego tym miejscem^[xxiii].

Mając na uwadze praktykę orzeczniczą oraz przytoczone statystyki oraz konkretne orzeczenia należy wskazać, że za przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku określone w art. 108 ust. 1 u.o.z. stosowne kary są łagodne, w dolnej granicy ustawowego zagrożenia. Jeżeli chodzi o czyn polegający na umieszczeniu napisu lub rysunku na zabytku, to jak wskazano powyżej nie zawsze czyn taki doprowadzi do zniszczenia bądź uszkodzenia tego zabytku, a co za tym idzie podstawą wyroku w takim przypadku nie będzie art. 108 ust. 1 u.o.z. Czyn taki może nawet nie zostać uznany za przestępstwo, lecz za wykroczenie. 

---

^[i] M. Kulik, A. Szczekala, Odpowiedzialność karna za przestępstwo zniszczenia lub uszkodzenia zabytku [w:] T. Gardocka, J. Sobczak (red.), Prawo ochrony zabytków, Toruń 2010, s. 126.

^[ii] B. Gadecki, Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Art. 108–120. Przepisy karne. Komentarz, Warszawa 2014, Legalis.

^[iii] M. Bojarski, W. Radecki, Przestępstwo z art. 108 u.o.z. [w:] M. Bojarski (red.), Szczególne dziedziny prawa karnego. Prawo karne wojskowe, skarbowe i pozakodeksowe, System Prawa Karnego Tom 11, Legalis 2018.

^[iv] Słownik języka polskiego PWN

^[v] M. Kulik, Komentarz do art. 288 Kodeksu karnego [w:] M. Mozgawa (red.) Kodeks karny. Komentarz, WK 2015, LEX Nr 487020.

^[vi] A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, LEX 2010, LEX Nr 59985.

^[vii] Wyrok SN z dnia 24 czerwca 1993 roku o sygn. akt III KRN 98/93, Legalis nr 28146.

^[viii]W. Radecki, Ochrona walorów turystycznych w prawie polskim, LEX 2010, LEX nr 134173

^[ix] Słownik języka polskiego PWN.

^[x] M. Kulik, A. Szczekala, Odpowiedzialność karna za przestępstwo zniszczenia…, s. 132.

^[xi] M. Kulik, Komentarz do przepisów karnych ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U.03.162.1568), LEX/el. 2010, LEX Nr 79746

^[xii] M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom III. Komentarz do art. 278-363 k.k., wyd. V, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2022, art. 288.

^[xiii] M. Kulik, A. Szczekala, Odpowiedzialność karna za przestępstwo zniszczenia…, s. 134.

^[xiv] Wyrok SN z dnia 13 marca 1984 roku, sygn. akt VI KZP 48/83, Legalis Nr 24137.

^[xv] M. Głoda-Sobczak, W. Sobczak, Ochrona zabytków w polskim prawie karnym [w:] Gardocka T., Sobczak J. (red.), Prawna ochrona dóbr kultury, Toruń 2009, s. 193, Wyrok Sądu Rejonowego w Chorzowie, z dnia 22 maja 2018 roku, sygn.. akt II K 130/18, LEX nr 2568442.

^[xvi] T. Gardocka, Czy w polskim prawie karnym potrzebny jest kontratyp sztuki?, „Palestra” 2015, Nr 1-2, s. 25. 

^[xvii] J. Piskorski, Kontratyp sztuki? [w:] W. Szafrański (red.), Wokół problematyki prawnej zabytków i dzieł sztuki, Tom I, Poznań 2007, s. 165 i n. 

^[xviii] J.J. Nalewajko, R. Kubiak, Sztuka jako okoliczność wyłączająca bezprawność?, „Palestra” 2000, Nr 9-10, s. 31-43.

^[xix] T. Gardocka, Czy w polskim prawie karnym potrzebny jest kontratyp sztuki?, „Palestra” 2015, Nr 1-2, s. 26.

^[xx] https://dzienniklodzki.pl/czy-willa-langego-przy-ul-zgierskiej-w-lodzi-zostanie-odbudowana/ar/3560795.

^[xxi] Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 11 maja 2016 roku, sygn. akt V Ka 1591/15, LEX nr 2129762.

^[xxii] Wyrok Sądu Rejonowego w Toruniu w sprawie za sygn. akt II K 1435/21, LEX nr 3278478.

^[xxiii] Wyrok Sądu Rejonowego w Chorzowie z dnia 22 maja 2018 roku, sygn.. akt II K 130/18, LEX nr 2568442.